Pałac Brühla

Pałac Brühla to jeden z wielu zabytków wymazanych z mapy Warszawy przez niemieckich okupantów. Znajdował się przy obecnym Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego i był uważany za jeden z najpiękniejszych warszawskich pałaców.

Pałac wzniesiono dla Jerzego Ossolińskiego w latach 1639-1642, jako piętrowy budynek, na planie czworokąta, z dwiema wieżyczkami w rogach budynku od strony ogrodu.

W latach 1681-1696 na polecenie marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego pałac został przebudowany według projektu Tylmana z Gameren. Od frontu dobudowano dwa dwupiętrowe alkierze ze stożkowymi dachami i wnękami na zdobiące je rzeźby królów, a od strony ogrodu dostawiono dwa trójkondygnacyjne, siedmioosiowe pawilony.

Kolejny rozdział w historii pałacu przypada na czasy dynastii saskiej. W 1750 roku pałac został zakupiony przez Henryka Brühla, pierwszego ministra króla Augusta III. Dla niego w latach 1754-1759 przeprowadzono kolejną przebudowę. Autorami projektu byli dwaj architekci: Joachim Daniel Jauch i Johann Friedrich Knöbel. Pałac ponownie rozbudowano, a jego fasady zmieniono w stylu rokokowym. Nadbudowano środkową część do wysokości dwóch pięter i przykryto mansardowym dachem, nad wejściem dodano balkon, a w miejsce wnęk z rzeźbami w alkierzach wstawiono okna. Po obu stronach dziedzińca wybudowano dwupiętrowe oficyny. Od strony placu Saskiego pojawiła się okazała brama, natomiast od strony ogrodu budynek ozdobiono kolumnadą.

Druga połowa XVIII wieku to rosnące wpływy mocarstw ościennych na politykę wewnętrzną Rzeczypospolitej. 29 maja 1787 roku Rada Nieustająca przyjęła bezprecedensową w historii stosunków międzynarodowych uchwałę o zakupie z funduszy państwa Pałacu Brühla, jako siedziby dla ambasady Rosji za sumę 1 miliona złotych (około 55 tysięcy dukatów). W latach 1787-1788 przeprowadzono generalny remont pałacu. Pracami kierował Dominik Merlini – projektant Łazienek. Wtedy też od strony ogrodu, w północnym skrzydle zbudowano nową salę balową.

W pałacu swoje siedziby miały ambasady Rosji i Francji, był on także rezydencją Wielkiego Księcia Rosyjskiego Konstantego Pawłowicza. W 1882 roku przeprowadzono kolejną jego przebudowę, która miała na celu przystosowanie budynku dla Centralnego Biura Telegraficznego. Powstało wtedy dodatkowe wejście od ul. Kotzebue (obecnie Fredry). Autorem projektu przebudowy pałacu był Karol Kozłowski.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Pałac Brühlowski stał się siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych odrodzonej Rzeczypospolitej. Początkowo Ministerstwo Spraw Zagranicznych musiało zadowolić się pomieszczeniami w skrzydłach pałacowych, z uwagi na to, że główny korpus pałacu mieścił wciąż urząd Głównego Telegrafu. Odrestaurowano więc tylko dwa boczne skrzydła, gdzie umieszczono siedziby części departamentów Ministerstwa Spraw Zagranicznych, pozostawiając główny korpus w dotychczasowym stanie. Ze względu na brak możliwości szybkiego usunięcia telegrafu oraz trudności, jakie powodował przechodzący w tym miejscu kabel Londyn – Indie, powzięto projekt budowy nowego gmachu ministerstwa na terenach szpitalnych przy parku Ujazdowskim. W międzyczasie wybudowano jednak Gmach Telegrafu i Telefonu przy ul. Poznańskiej, w którym znalazł pomieszczenia Urząd Telegrafu, uwalniając w ten sposób główny korpus Pałacu Brühlowskiego. Powrócono więc do koncepcji przebudowy pałacu na stałą siedzibę Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Pałac Brühla – lata 30. XX wieku
Źródło: NAC

Projekt rewitalizacji pałacu przygotował jeden z najpopularniejszych architektów owego okresu, Bohdan Pniewski. Przed 1932 rokiem wykonano rekonstrukcję elewacji alkierzy z czasów Tylmana z Gameren, ale z wysokością i dachami z rokokowych projektów Jaucha i Knöbla. Przebudowano także elewację korpusu głównego usuwając niekorzystne przekształcenia otworów okiennych z XIX wieku. Od strony ul. Fredry powstało zaś nowe, modernistyczne skrzydło budynku. Poziom dziedzińca przed pałacem obniżono o metr, pokrywając go kamiennymi płytami. Zaprojektowane przez Pniewskiego wnętrza, które ukończono w 1937 roku, były jedną z najciekawszych kreacji architektonicznych lat międzywojennych. „Mnie podoba się wszystko – jest współcześnie, ale nie dziwacznie. W swoim nowym gabinecie mąż ma dwa wielkie portrety: Stefana Batorego i Józefa Piłsudskiego” – tak wspominała przebudowany gmach pani Jadwiga Beck, żona Józefa Becka, ministra spraw zagranicznych II RP w latach 1932-1939.

We wrześniu 1939 roku uszkodzeniu uległ dach pałacu, który naprawiono w 1940 roku. Pałac został wówczas przejęty przez administrację okupanta: w  latach 1939-1944 mieściła się w nim siedziba gubernatora Dystryktu Warszawskiego, Ludwiga Fischera.

Gmach został wysadzony przez Niemców w ramach planowych działań burzenia historycznych zabytków – po powstaniu warszawskim – 19 grudnia 1944 roku.

Do dnia dzisiejszego zachowały się autentyczne pozostałości elementów rzeźbiarskich tympanonu i akroterionu Pałacu Brühla. Obecnie eksponowane są w otoczeniu Muzeum Ziemi PAN w Warszawie.