Pałac Saski

Historia Pałacu Saskiego przy placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie sięga II połowy XVII w. W 1661 r. poeta Jan Andrzej Morsztyn uzyskał pozwolenie od króla Jana Kazimierza na zasypanie części fosy i rozsypanie wału Zygmuntowskiego w związku z planowaną budową najpierw dworu, a później pałacu. Na parceli należącej wcześniej do starostwa warszawskiego wzniósł barokowy pałac, który należał do jednego z największych w ówczesnej stolicy. Według ostatnich badań za projektanta pałacu uznaje się architekta Wazów Giovanniego Battistę Gisleniego, a nie Tylmana z Gameren.

Pałac Morsztyna

W 1713 r. August II Mocny zakupił pałac od córki Morsztyna i przystąpił do jego przebudowy. Urządził w nim rezydencję królewską z wielkim reprezentacyjnym placem i ogrodem wzorowaną na Wersalu. Tak powstało nowoczesne założenie urbanistyczne zwane Osią Saską, którego centralnym punktem stał się pałac zwany odtąd Saskim. Rozbudowę kompleksu pałacowego kontynuował August III. Po jego śmierci w 1763 r. Pałac Saski utracił status rezydencji królewskiej. Jego stan pogorszył się w trakcie powstania kościuszkowskiego. Do 1797 r. pałac stanowił własność elektorów saskich, którzy zachowali dla siebie apartamenty w korpusie głównym. Pozostałą część gmachu wynajmowano na biura rządowe i mieszkania prywatne.

Pałac Saski – ok. 1762 r.
Źródło: Plan de la ville de Varsovie, Pierre Ricaud de Tirregaille

Po nabyciu Pałacu Saskiego przez rząd pruski w jego północnym skrzydle w latach 1804-1816 mieściło się Liceum Warszawskie. Pracę w nim od jesieni 1810 r. jako nauczyciel języka francuskiego rozpoczął Mikołaj Chopin. Rodzina Chopinów wraz z maleńkim Fryderykiem zamieszkała na II piętrze pałacu. W Królestwie Kongresowym plac przed Pałacem Saskim szczególnie upodobał sobie brat cara, książę Konstanty, rezydujący w sąsiednim Pałacu Brühla. Wówczas plac Saski stał się miejscem codziennych musztr i parad wojskowych. W 1837 r. rosyjski kupiec Jan Skwarcow nabywa Pałac Saski, który uległ  zniszczeniu podczas powstania listopadowego. W latach 1838-1842 nastąpiła gruntowna przebudowa pałacu w stylu klasycystycznym według projektu Adama Idźkowskiego. Powstały wówczas dwa samodzielne budynki z wewnętrznymi dziedzińcami. Korpus główny pałacu został rozebrany. W jego miejscu wzniesiono kolumnadę, dzięki której nastąpiło bezpośrednie połączenie placu z ogrodem. W 1841 roku na placu Saskim ustawiono obelisk poświęcony „Polakom poległym w 1830 r. za wierność swemu monarsze”.  W 1864 r. Pałac Saski zakupiły rosyjskie władze wojskowe. Do 1915 r. mieścił się w nim Zarząd Warszawskiego Okręgu Wojennego.

Pałac Saski – widok z lat 1894-1897

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. w Pałacu Saskim umieszczono Sztab Generalny Wojska Polskiego, który został przemianowany na Sztab Główny w 1928 r. Konieczne stało się przeprowadzenie gruntownego remontu całego gmachu. W tym czasie wymurowano podziemny tunel komunikacyjny łączący oba skrzydła pałacu. W budynku Sztabu Głównego mieściło się Biuro Szyfrów. Pracowali w nim kryptolodzy, którzy złamali szyfr niemieckiej Enigmy. W 1923 r. przed Pałacem Saskim stanął pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, zaś 2 listopada 1925 r. pod pałacową kolumnadą umieszczono Grób Nieznanego Żołnierza. W okresie międzywojennym plac Saski, a od 1928 r. plac Marszałka Józefa Piłsudskiego był miejscem, gdzie odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe, świeckie, a także kościelne. Rangę tego miejsca podkreślały wystąpienia najwyższych dostojników państwowych z marszałkiem Józefem Piłsudskim na czele.

Pałac Saski w okresie II Rzeczypospolitej Polskiej
Źródło: NAC

W czasie II wojny światowej Pałac Saski zajmował Wehrmacht, a sąsiedni Pałac Brühla – gubernator dystryktu warszawskiego Ludwik Fischer. Od 1940 r. zmieniła się również nazwa placu na Adolf Hitler Platz. W grudniu 1944 r. Pałace Saski i Brühla, a także pomnik księcia Józefa Poniatowskiego zostały wysadzone w powietrze. Ocalał jedynie fragment kolumnady z Grobem Nieznanego Żołnierza, pod który nie podłożono materiałów wybuchowych.

W okresie powojennym obszar zachodniej pierzei placu Zwycięstwa, który nosił taką nazwę od 1946 r., odgruzowano, a teren uporządkowano. Odrestaurowano zachowany relikt pałacowej kolumnady z Grobem Nieznanego Żołnierza. 2 czerwca 1979 r. papież Jan Paweł II odprawił na placu Zwycięstwa mszę świętą podczas swojej pierwszej pielgrzymki do Polski. W 2009 r. fakt ten został upamiętniony krzyżem w miejscu, gdzie stał papieski ołtarz. Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego powrócił do swojej przedwojennej nazwy w 1990 r.

W związku z podjęciem przez władze miasta decyzji o odbudowie Pałacu Saskiego i kamienic przy ulicy Królewskiej w latach 2006 i 2008 przeprowadzono badania archeologiczno-architektoniczne. W 2007 r. najcenniejsza część piwnic odsłoniętych w trakcie wykopalisk została wpisana do rejestru zabytków. Inwestycję wstrzymano w 2008 r., a środki przeznaczone na jej realizację zostały przesunięte m.in. na budowę Mostu Północnego. Konsekwencją tej decyzji stało się zasypanie odkopanych reliktów do czasu wznowienia odbudowy.

Joanna Borowska