Pałac Saski na przestrzeni kilku wieków swego istnienia przeszedł prawdziwą architektoniczną metamorfozę.  Jego forma zgodnie z duchem czasu przeobraziła się z barokowej w klasycystyczną, co zmieniło charakter budowli prawie nie do poznania.

Piętrowy, barokowy pałac wybudowany przez Jana Andrzeja Morsztyna stał tu już w 1661 roku. Pałac w 1713 r. został zakupiony przez króla Augusta II i od tej pory zaczęła się epoka saska, która nadała temu miejscu nie tylko nazwę, ale i wielki urbanistyczny rozmach. Augustowi II Mocnemu przestał wystarczać Zamek Królewski, był urzeczony wspaniałością Wersalu, zapragnął w końcu zbudować rezydencję przewyższającą skalą drezdeński Zwinger. Budowla, do której w 1724 r. wprowadził się dwór królewski, to częściowo dawny pałac Morsztynów – z dobudowanymi skrzydłami bocznymi. Powiększony pałac miał bogatą barokową bryłę, a co najważniejsze, stanowił centralną część nowego urbanistycznego założenia zwanego Osią Saską. Oś była założeniem nie tylko urbanistycznym, ale również ideowym, gdyż łączyła dwa istotne miejsca związane z państwowością polską – pola elekcyjne na Woli oraz wieś Kamion (miejsce pierwszej wolnej elekcji w 1573 r.). Oś Barokowa Warszawy to pierwsze tego typu rozwiązanie w Polsce zaprojektowane na tak ogromną skalę. Modelem tym posługiwano się później w wielu warszawskich i ziemskich siedzibach magnackich.

Zasadnicza koncepcja osi, powstająca na przestrzeni 40 lat, była dziełem Daniela Pöppelmanna oraz Jana Krzysztofa Naumanna, a także samego Augusta II.  Cały układ – w swym centralnym odcinku od Krakowskiego Przedmieścia do Koszar Mirowskich – miał łączyć funkcje rezydencjonalne, obronne i komunikacyjne, a jednocześnie mieć walory reprezentacyjne – sprawiać wrażenie monumentalności i kreować monarszy splendor.

Kompozycja, co warto zaznaczyć, opierała się na zasadzie układu zwanego entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem) wykształconego we Francji w XVII wieku. Główny budynek leżał tu na osi między dziedzińcem honorowym a ogrodem, znajdującym się na tyłach pałacu. Najwspanialszym przykładem takiego założenia jest Wersal, w Polsce dobrze znanym Wilanów. Ogród zatem od tamtej pory zaczął pełnić bardzo ważną rolę w kształtowaniu przestrzeni.

Oprócz znaczenia przestrzennego Ogród Saski zyskał z czasem również funkcję społeczną. August II udostępnił go mieszkańcom w roku 1727, czyniąc go pierwszym publicznym ogrodem miejskim w Polsce. Wejście dla mieszkańców prowadziło przez główną sień pałacową od strony wschodniej (Krakowskiego Przedmieścia) oraz przez Żelazną Bramę od zachodu. Ogród za czasów Stanisława Augusta był miejscem, gdzie spotykało się „całe miasto”. Szczególna atmosfera i wielkomiejskość wyznaczyła mu rolę letniego salonu Warszawy w życiu towarzyskim, szczególnie w drugiej połowie XIX wieku.

Sam pałac po śmierci Augusta III w 1763 r. stracił status rezydencji królewskiej i stopniowo podupadał, należąc do kolejnych elektorów saskich, którzy wynajmowali pomieszczenia budynku na biura i mieszkania. Na początku XIX wieku pałac był już w złym stanie technicznym i wymagał generalnego remontu. Władze poleciły więc w 1925 roku wykonanie projektu przebudowy pałacu i placu architektom Fryderykowi Albertowi Lessowi i Hilaremu Szpilkowskiemu, a następnie w 1929 r. Adamowi Idźkowskiemu, któremu ostatecznie zlecono realizację. Powstanie listopadowe na jakiś czas wstrzymało ten plan, jednocześnie pałac został wystawiony w 1836 roku na licytację. Warunkiem dla nabywcy (został nim Iwan Skwarcow) była przebudowa oraz rozbiórka korpusu głównego, a także – co bardzo istotne – bezpośrednie połączenie placu z ogrodem, z uwzględnieniem przelotowej funkcji środkowej alei.

Po zniszczeniach, jakich doznał budynek w czasie powstania listopadowego w 1830 r., w latach 1839-1842 dokonała się przebudowa na podstawie planów Idźkowskiego – w stylu klasycystycznym. Rozebrana została część środkowa pałacu, a na jej miejscu powstała kolumnada utrzymana w porządku korynckim. Całkiem nowy element, jakim była ażurowa kolumnada, zmienił charakter placu. Przez kolumny widoczna była bujna zieleń, a plac został otwarty na ogród. Istniejące tu wcześniej założenie „między dziedzińcem a ogrodem” zyskało nowy, oryginalny wymiar. Kolumnada nie bez powodu stała się wkrótce jednym z najbardziej charakterystycznych fragmentów Warszawy.

Po odzyskaniu niepodległości zmienił się tylko (i aż) wygląd samego placu, gdyż w latach 1922-1926 dokonana została rozbiórka soboru prawosławnego postawionego tu przez władze rosyjskie pod koniec XIX wieku. Przywróciło to temu miejscu dawny charakter otwartej przestrzeni publicznej. Przed Pałacem w 1923 r. stanął konny pomnik księcia Józefa Poniatowskiego dłuta Bertela Thorvaldsena wywieziony do Rosji po powstaniu listopadowym, a w 1925 r. pod środkowymi arkadami pojawił się symboliczny Grób Nieznanego Żołnierza.

 Kamila Szejnoch

Bibliografia:

Z. Stępiński, Siedem Placów Warszawy, PWN, Warszawa 1988

E. Charazińska, Ogród Saski, PWN, Warszawa 1979

M. M. Drozdowski, A. Zahorski, Historia Warszawy, PWN Warszawa 1975