11 listopada 2018 roku Prezydent Andrzej Duda ogłosił deklarację o restytucji Pałacu Saskiego. Odbudowany pałac ma być pomnikiem niepodległości upamiętniającym obchody setnej rocznicy odzyskania niepodległości. Jednocześnie będzie zaleczeniem rany zadanej Warszawie w 1944 roku przez niemieckiego okupanta. Historia Pałacu Saskiego skupia jak w soczewce burzliwe dzieje Polski. Jeden Pałac, wielu właścicieli, wielu urzędujących, wielu mieszkańców. Pałac był tłem zarówno barwnych, jak i dramatycznych losów Polski i Polaków.

Czasy saskie

Początek historii Pałacu Saskiego sięga połowy XVIII wieku. Pałac był elementem większego barokowego założenia architektoniczno-urbanistycznego w Warszawie tzw. Osi Saskiej. Był to spektakularny koncept stworzony przez drezdeńskich architektów Matthäusa von Pöppelmanna (ojciec) i Carla Friedricha von Pöppelmanna (syn) oraz Joachima Daniela Jaucha. Centrum Osi Saskiej wyznaczono w oparciu o wyznaczoną jeszcze w XVII wieku tzw. oś morsztynowską. Głównym punktem osi w XVII wieku był drewniany dwór Tobiasza Morsztyna – łowczego wielkiego koronnego. Jego brat – słynny poeta i urzędnik królewski Jan Andrzej Morsztyn w latach 1661 – 1664 przebudował dwór w barokowy pałac nazwany od jego nazwiska Pałacem Morsztyna. Pałac zyskał bryłę kwadratowego piętrowego korpusu z czterema narożnymi wieżami. Dla celów rozbudowy, uzyskawszy zgodę króla Jana Kazimierza, rozsypano część dawnych wałów obronnych Warszawy – wałów zygmuntowskich. Po objęciu przez Morsztyna urzędu podskarbiego koronnego dokonano w latach 1669-1673 kolejnej przebudowy – podwyższono kondygnację i ryzalit w środkowej części na wysokość drugiego piętra, a do wież dobudowano galerie i dwupiętrowe pawilony. W doktrynie pojawiają się spory co do autorstwa projektu przebudowy – przypisuje się je dwóm wybitnym siedemnastowiecznym architektom Tylmanowi z Gameren, jak również pojawiły się głosy, że architektem mógł być królewski architekt Giovanni Battista Gisleni projektujący m.in. dla syna królewskiego księcia Karola Ferdynarda Wazy. Wskazują na to pewne podobieństwa projektu do pozostałych zaprojektowanych przez niego obiektów, których część uległa jednak zniszczeniu podczas potopu szwedzkiego min. pałacyk na bastionie Zamku Królewskiego dla rzeczonego królewicza.

W 1713 roku król August II Mocny odkupił pałac wraz z dwudziestoma trzema okolicznymi posiadłościami od rodziny Morsztynów, w celu urządzenia w nim swojej rezydencji. Wówczas ruszyła gruntowna rozbudowa obiektu, który od tego czasu został przemianowany na Pałac Saski. Prace trwały ponad 40 lat i rozłożone były na trzy etapy. Samo kształtowanie założenia architektonicznego Osi Saskiej zapoczątkowano już w 1713 roku przebudową wspomnianego Pałacu Morsztyna. Rozbudowa w podstawowej formie trwała do początków 1715 roku i prowadzona była przez Joachima Danielem von Jaucha. Teren okalający pałac zakupiony od rodziny Morsztynów liczył około 17 hektarów. W drugim etapie, od 1717 roku do śmierci Augusta II, wyburzono pozostałe zabudowania i stworzono na tyłach Pałacu nowe założenie krajobrazowe – barokowy ogród wzorowany na ogrodzie wersalskim. Wpisywało się to w ówczesne trendy dworskiej sztuki ogrodowej. W 1735 roku zbudowano ozdobną i kunsztownie wykonaną Żelazną Bramę wejściową do ogrodu. Teren placu przed Żelazną Bramą zwany Wielopolem, od nazwy znajdującej się tu w XVII i XVIII wieku jurydyki, czyli prywatnego miasteczka Wielopolskich zamieniono na Plac Żelaznej Bramy. Przed bramą, naprzeciwko Pałacu Lubomirskich znajdował się targ kupiecki ze straganami. Domknięciem osi od strony zachodniej były Koszary Mirowskie.

W 1724 roku do Warszawy na dwór króla Augusta II Mocnego przybywa Carl Friedrich von Pöppelmann. Poprzez swoje powiązania z Dreznem zadbał o to, aby styl drezdeńskiego rokoka pojawił się także w stolicy Polski – Warszawie. Poza pracami nad przebudową Pałacu Saskiego należy przypomnieć, że był odpowiedzialny również za przebudowę Pałacu Błękitnego (1724) dla córki Augusta II Mocnego – Anny Orzelskiej, budowę Wielkiego Salonu (1724) – ozdobnego pawilonu ogrodowego w stylu cesarskiej glorietty oraz budowę pierwszej w Polsce opery (1748). w Ogrodzie Saskim. W 1727 roku Ogród Saski udostępniono mieszkańcom Warszawy i stał się on pierwszym ogrodem dworskim, który zyskał miano ogrodu miejskiego. W latach 1737-1746 rozbudowano Zamek Królewski od strony Wisły wznosząc skrzydło rokokowe, które górowało ponad barokowymi ogrodami pałacowymi. Projekt został stworzony przez Gaetano Chiaveri a młody Poppelmann również współpracował przy tym projekcie. Ostatecznie prace nad przebudową i rozbudową saskiego kompleksu pałacowo- ogrodowego trwały jeszcze w latach 30. i 40. XVIII wieku a zostały ukończone już przez Augusta III. Wówczas korpus główny rozszerzono i zakończono prostopadłymi skrzydłami. Pozostało niewiele zachowanych rycin Pałacu Saskiego z tego okresu; wspomnienie innych dzieł architekta, z których zachowało się więcej obrazów, pozwala jednak wydobyć cechy charakterystyczne stylu architekta, które mogły również znaleźć odzwierciedlenie w architekturze bryły i wnętrz Pałacu Saskiego. Z pewnością obiekty miały umieszczone nad drzwiami lub w tympanonie kartusz z inicjałami królewskimi bądź herbem unii polsko-saskiej. Takie kartusze odnajdujemy bowiem na rycinach obiektów z tego okresu takich jak Pałac Sułkowskich, Pałac Błękitny w Warszawie czy Pałac Taschenberg Anny Konstancji von Brockdorf znanej jako hrabina von Cosel w Dreźnie. Z detali rzeźbiarskich na obiektach znajdowały się postumenty polskiego orła białego, w formie w jakiej można go oglądać na budowlach z tamtego okresu min. orzeł bez korony na Hofkirche w Dreźnie czy Pałacu Saskim w Kutnie, orzeł w koronie z rozpostartymi skrzydłami na planach bramy wjazdowej do Pałacu Kazimierzowskiego w Warszawie, czy planach przebudowy Wilanowa czy na budynku Salonu Matematycznego w Dreźnie. Motyw rzeźbionego orła na postumencie pojawia się na obrazie Pałacu Sułkowskiego Warszawie pędzla Bernarda Belotta z lat ok. 1737- 38 projektu właśnie Carla Friedricha von Poppelmanna. Dzięki tym realizacjom Warszawa weszła w europejski krąg ówczesnej rezydencjonalnej architektury rokokowej.

Pomiędzy frontem od wschodniej strony Pałacu Saskiego a traktem Krakowskiego Przedmieścia powstał ogromny dziedziniec pałacowy dla celów paradnych. Na dziedzińcu wybudowano pomieszczenia gospodarcze pełniące funkcje oficyn, stajni i kuźni dla obsługi Pałacu Saskiego. Budynki zostały zaprojektowane przez Joachima Daniela Jaucha i Johanna Friedricha Knöbla. Nadzór budowlany i architektoniczny nad rozbudową królewsko-saską pełnił Królewski Saski Urząd Budowalny w Warszawie, będący filią Drezdeńskiego Naczelnego Urzędu Budowlanego. Na czele urzędu stali min. Joachim Daniel Jauch i Johann Friedrich Knöbel (od 1754), pracownikami zaś byli m.in. Matthäus Daniel Pöppelmann i Carl Friedrich Pöppelmann. Wnętrza Pałacu Saskiego zaprojektował francuski malarz dworu Augusta II i Augusta III – Louis de Silvestre. Był on głównym dekoratorem wnętrz. Jego stylem przewodnim było rokoko, charakteryzujące się dekoratywną formą i bogatą ornamentyką.

Dynastia saskich królów elekcyjnych rezydowała w Pałacu do śmierci Augusta III – 5 października 1763 roku. Pałac pozostaje nadal własnością saskich elektorów, jednak nie pełni już roli królewskiej rezydencji. W Pałacu mieściła się od tego czasu ambasada saska, a także instytucje rządowe; pełnił też rolę pałacu czynszowego i był wynajmowany dla osób prywatnych.

W 1794 roku podczas insurekcji kościuszkowskiej na dziedzińcu pałacowym toczyły się walki, w wyniku których pałac został częściowo zdewastowany.

XIX wiek

W 1807 roku elektor saski Fryderyk August III zdobył dzięki Napoleonowi Bonaparte tytuł króla Saksonii i został jednocześnie Wielkim Księciem Warszawskim. Potwierdzeniem tych ustaleń była Konstytucja Księstwa Warszawskiego. W Tytule II artykule 5 ustawy wpisano:

Korona książęca warszawska jest dziedziczną w osobie króla saskiego, jego potomków, dziedziców i następców, podług porządku następstwa ustanowionego w domu saskim.

Również sam Pałac Saski został wpisany do Konstytucji:

Dobra korony książęcej składają się naprzód: z rocznego dochodu, wynoszącego siedem milionów zł polskich, przez połowę w dobrach królewskich, a przez połowę w gotowiźnie ze skarbu publicznego, po wtóre: z pałacu królewskiego w Warszawie i Pałacu Saskiego.

Pałac Saski na krótko ponownie zalśnił blaskiem królewskiej rezydencji. Fryderyk August III bywał jednak rzadko w Warszawie, a w 1815 roku, w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego zrzekł się tytułu Wielkiego Księcia Warszawskiego. Tym samym był to ostatni z trzech królów saskich, którzy zamieszkiwali w Pałacu Saskim. Księstwo Warszawskie przestało istnieć.

W latach 1817 – 1828 w budynku Pałacu Saskiego mieściła się giełda kupiecka – pierwsza giełda papierów wartościowych w Warszawie. Ustanowiono ją na mocy postanowienia namiestnika Królestwa Polskiego gen. Zajączka „o zaprowadzeniu giełdy w Warszawie”. Na początku handlowano na niej jedynie wekslami, obligacjami, walutami i towarami. Sesje giełdowe odbywały się od godziny 12 do 13 i były dostępne jedynie dla mężczyzn. Kobiety nie mogły brać udziału „a to ze względu na przyzwoitość, której wśród natłoku giełdowego nietrudno można by ubliżyć”.

Od 1804 do 1817 roku w północnych oficynach Pałacu Saskiego ulokowano siedzibę Liceum Warszawskiego. Jesienią 1810 roku do Pałacu Saskiego wprowadziła się rodzina Chopinów: rodzice Justyna i Mikołaj wraz z dziećmi Ludwiką i przyszłym kompozytorem Fryderykiem. Zamieszkali w prawym skrzydle Pałacu, na drugim piętrze. 1 października 1810 roku Mikołaj Chopin rozpoczął pracę w Liceum Warszawskim jako nauczyciel języka francuskiego. Chopinowie mieszkali w Pałacu Saskim do 1817 roku. Wówczas Liceum przeniesiono do Pałacu Kazimierzowskiego, a Pałac Saski ponownie zmienił właściciela – rząd Królestwa Polskiego odkupił pałac od Fryderyka Augusta i ulokował w nim Sztab Generalny Armii Królestwa Polskiego. Znanym absolwentem Liceum Warszawskiego z okresu, kiedy mieściło się ono w Pałacu Saskim, był rzeźbiarz Konstanty Hegel, autor pomnika Syreny, który stoi na Rynku Starego Miasta w Warszawie.

W trakcie walk Powstania Listopadowego Pałac Saski uległ zniszczeniom. Skutkiem powstania było ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego, m.in. poprzez pozbawienie państwa armii i sejmu. Sztab Generalny przestał działać. W 1836 roku władze zadecydowały by sprzedać pałac na licytacji. Pałac Saski zakupił w 1839 roku bogaty kupiec rosyjski Iwan Skwarcow za sumę 115 200 złotych. Przeprowadzono konkurs architektoniczny na przebudowę Pałacu Saskiego. Swoje plany przebudowy złożyli m.in. znani w Warszawie włoscy architekci Henryk Marconi – autor Dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Antonio Corazzi – autor Teatru Wielkiego w Warszawie. Zwyciężył projekt Henryka Marconiego, ale namiestnik Iwan Paskiewicz odrzucił go bez uzasadnienia, a zatwierdził projekt przebudowy w stylu neoklasycystycznym autorstwa Adama Idźkowskiego (wzorowanego na wcześniejszych planach Wacława Ritschla) – magistra budownictwa i miernictwa. Przebudowa zakładała zburzenie barokowego korpusu głównego Pałacu Saskiego i zastąpienie go dwurzędową, jedenastoprzęsłową kolumnadą w stylu korynckim na ażurowych arkadach z dwunastoma bramami. Przebudowy dokonano w latach 1839-1842, zmodyfikowano także oba skrzydła boczne pałacu. O zamiarze otworzenia Placu Saskiego na Ogród Saski pisze Adam Idźkowski:

„W gmachu tym jest cel połączenia widoku ogrodu z placem i ulicą Krakowskiego Przedmieścia. Arkady dolne tworzą wygodny portyk, dla schronienia się i przechadzki publiczności, wyżej balkon pod kolumnami, przeznaczony dla bawiącej się publiczności, obok salonów przeznaczonych na kafenhauz i restauracyą. Cała zaś kolumnada środkowa z arkadami, służy jeszcze dla połączenia przyległych części gmachu dla utworzenia całości.”

W 1841 roku przed kolumnadą postawiono pomnik „Polakom, poległym za wierność swemu monarsze” dla uczczenia siedmiu oficerów carskiej armii, rozstrzelanych 29 listopada 1830 roku podczas Powstania Listopadowego przez powstańców za odmowę przejścia na ich stronę. Pomnik potocznie nazywany pomnikiem lojalistów, zaprojektował Antonio Corazzi.

W 1862 roku Pałac Saski przeznaczono na potrzeby wojskowe carskiej Rosji – ulokowano w nim rosyjskie Dowództwo III Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Mieściło się ono tutaj aż do 1915 roku.

W latach 1894-1912 na placu wzniesiono monumentalny prawosławny sobór św. Aleksandra Newskiego. Obok soboru od strony ulicy Królewskiej wzniesiono 70-metrową dzwonnicę. W czasie budowy soboru pomnik lojalistów z 1841 roku przeniesiono na plac Zielony przy ulicy Kredytowej. Pomnik stał tam do 1917 roku i nie cieszył się sympatią mieszkańców, wielokrotnie był dewastowany. Sam sobór rozebrano w czasach II Rzeczypospolitej, celem pozbycia się z Warszawy symbolu dominacji rosyjskiej.

Międzywojnie i II wojna światowa

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku w Pałacu Saskim ulokowano Sztab Generalny Wojska Polskiego (w 1928 roku przemianowany na Sztab Główny Wojska Polskiego). W Pałacu Saskim urzędował m.in. marszałek Józef Piłsudski jako szef sztabu, a w latach 1922-1926 mieszkał w lewym skrzydle pałacu.

4 maja 1923 roku przed budynkiem od strony wschodniej odsłonięto rewindykowany pomnik księcia Józefa Poniatowskiego dłuta Bertela Thorvaldsena. W 1925 roku w centralnej części kolumnady pałacu, w arkadach, utworzono Grób Nieznanego Żołnierza zaprojektowany przez Stanisława Ostrowskiego. Złożono w nim szczątki bezimiennego żołnierza, którego ciało ekshumowano z Cmentarza Orląt Lwowskich. W 1928 roku przemianowano nazwę placu na Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego.

W latach 1930-1937 w Pałacu Saskim, w ramach Sztabu Głównego Wojska Polskiego, mieściła się siedziba Biura Szyfrów, gdzie w grudniu 1932 roku po raz pierwszy złamano szyfr niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. Kryptolog Marian Rejewski wspomina:

Tam na piętrze w lewym skrzydle obok nieistniejącej kolumnady Pałacu Saskiego, ale z oknami na wewnętrzny dziedziniec mieściło się biuro BS-4 i tam pod koniec 1932 roku nasza trójka wykryła tajemnice Enigmy.

W międzywojniu Polacy zgromadzeni na Placu mogli oglądać defilady wojskowe przed trybuną Marszałka Piłsudskiego czy Prezydenta Mościckiego; tu odbywały się uroczystości rocznicowe jak np. rocznica odsieczy wiedeńskiej, wizyty przedstawicieli innych państw czy składanie wieńców przez przedstawicieli różnych grup zawodowych i związków sportowych. W owych latach dzień imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego świętowano w Warszawie z wielkim rozmachem. W 1935 roku z dziedzińca Pałacu Saskiego uniósł się balon propagandowy „Legjonowo”, wydarzenie zgromadziło tłumy mieszkańców Warszawy.

We wrześniu 1939 roku w wyniku kapitulacji stolicy Pałac Saski zajęły wojska niemieckie i ulokowały w nim siedzibę Wehrmachtu. W trakcie okupacji nazwę placu zmieniono na Plac Adolfa Hitlera. Po upadku Powstania Warszawskiego w dniach 27 – 29 grudnia 1944 roku, w wyniku celowej działalności niszczenia polskich zabytków kultury, budynek został wysadzony w powietrze przez Niemców. Przetrwał jedynie fragment kolumnady wraz z Grobem Nieznanego Żołnierza.

Czasy powojenne

Po zakończeniu II wojny światowej dokonano jedynie odgruzowania i przebudowy pozostałej ocalałej części arkad, w których znajdował się Grób Nieznanego Żołnierza. Nad pracami czuwał architekt Zygmunt Stępiński. Przyjęto zamysł pozostawienia szczątków pałacu wraz z Grobem Nieznanego Żołnierza jako symbolicznej „trwałej ruiny”. W 1946 roku ponownie odsłonięto Grób Nieznanego Żołnierza i na tym zakończono odbudowę tej części miasta.

W 1946 roku Jan Zachwatowicz pisał:

Dziś plac pustoszeje, mimo, że projekt jego odbudowy jest zupełnie konkretny.

Co prawda, w kolejnych dziesięcioleciach ogłoszono kilka konkursów na zagospodarowanie placu Zwycięstwa, jednakże nie doszło do odbudowy jego zachodniej pierzei.

Pierwsze realne prace nad odbudową Pałacu Saskiego ruszyły dopiero w 2004 roku, a do 2008 roku trwały procedury administracyjne, przetargi oraz rozpoczęto prace na Placu Piłsudskiego. W 2006 roku można było obejrzeć odkryte piwnice Pałacu Saskiego. Najstarsza część zespołu piwnic „piwnice pałacu Morsztyna z XVII wieku” – zostały wpisane do rejestru zabytków. Niestety w 2008 roku umowa pomiędzy miastem a wykonawcą została rozwiązana, proces odbudowy został zatrzymany a odkryte piwnice zasypano.

Od 2012 roku działa stowarzyszenie Saski 2018, które za swój cel obrało odbudowę Pałacu Saskiego na setną rocznicę odzyskania niepodległości.

Deklaracja Prezydenta RP Andrzeja Dudy o restytucji Pałacu Saskiego z 11 listopada 2018 roku jest pierwszą, od czasu przerwania odbudowy w 2008 roku, decyzją na tak wysokim szczeblu, dającą nadzieję, że niebawem ponownie ruszy proces inwestycyjny i Pałac Saski powróci na architektoniczną mapę Warszawy. Odbudowa ma być przeprowadzona na podstawie materiałów archiwalnych – planów architektonicznych, dokumentów, rysunków technicznych i fotografii zgromadzonych w Wojskowym Biurze Historycznym im. gen broni Kazimierza Sosnkowskiego. Zastosowanie technologii tradycyjnego rzemiosła ma pozwolić na wierne odtworzenie Pałacu Saskiego.

Epilog

W czasie II wojny światowej Pałac Saski poległ pod naporem hitlerowskiego okrucieństwa. Polska po wojnie powstała z gruzów i popiołów, pałac jednak nadal pozostaje jedynie wspomnieniem, mimo że stanowi ważny symbol w historii naszego kraju. Doświadczył w równym stopniu zmiennych losów, jakie były udziałem Polski i Polaków przez ostatnie stulecia. Dzisiaj, kiedy decyzja o restytucji zapadła, możemy stwierdzić, że odbudowany Pałac Saski – jako pamiątka obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości – będzie klamrą spinającą wydarzenia z polskiej historii od czasów I Rzeczypospolitej, poprzez lata zaborów i obu wojen, aż do współczesności.

Odbudowa Pałacu jest wyrazem zgody narodowej, projekt popierają Polacy w kraju oraz Polonia rozsiana na całym świecie. Do Kancelarii Prezydenta, za pośrednictwem Saski 2018, wpłynęło wiele deklaracji i pism poparcia wzywających do odbudowy.

Pałac Saski ma być symbolem ciągłości polskiej państwowości, widomym znakiem wytrwałości i niezłomności narodu polskiego ukazującym, że Polska odbudowała swoje historyczne dziedzictwo kulturowe. Wszelkie argumenty, zarówno historyczne jak i symboliczne, czy też architektoniczne przemawiają za słusznością dążeń wspierających odbudowę. Odbudowany Pałac Saski na powrót stanie się elementem polskiej tożsamości narodowej, tak jak to było w międzywojniu, natomiast Warszawa odzyska swój najpiękniejszy plac.

Na koniec przywołajmy jeszcze słowa profesora Zachwatowicza:

Nie mogąc zgodzić się na wydarcie nam pomników kultury, będziemy je rekonstruowali, będziemy je odbudowywali od fundamentów, aby przekazać pokoleniom, jeżeli nie autentyczną to przynajmniej dokładną formę tych pomników, żywą w naszej pamięci i dostępną w materiałach.

Aneta Chałuś